De laatste kleren van de keizer

Omdat ik oorspronkelijk uit Nederland kom en goudborduren leerde aan de Royal School of Needlework in Londen, was ik tot een paar jaar geleden niet erg bekend met al het middeleeuwse goudborduurwerk dat in Duitsland bewaard is gebleven. Er is heel erg veel! Maar het wordt helaas bijna altijd in het Duits gepubliceerd. Niet erg toegankelijk voor de wereldwijde borduurgemeenschap of zelfs borduuronderzoekers van buiten Duitsland. De Duitse borduurgemeenschap is heel klein en vooral geïnteresseerd in kruissteek en witborduren. Ik weet dus eerlijk gezegd niet zo goed voor wie deze prachtige Duitse publicaties eigenlijk zijn geschreven. Ze zitten vaak vol met zeer technische details. Dingen die makers willen weten, niet per se de gemiddelde archeoloog of (kunst)historicus. Vorig jaar ontdekte ik weer een van deze briljante publicaties over de textielvondsten uit de keizerlijke en bisschoppelijke graven van de kathedraal van Speyer. Laat me je voorstellen aan een aantal behoorlijk verbazingwekkende stukken!

Ten eerste hebben we de mantel van Filips van Zwaben (1177-1208) gemaakt in het laatste kwart van de 12e of het begin van de 13e eeuw. Daarop staan twee medaillons met goudborduurwerk. De ene toont Christus, de andere Maria. De stof van de mantel en waarschijnlijk ook de borduursels kwamen uit Byzantium. Filips was getrouwd met Irene Angelina (1181-1208), een dochter van de Byzantijnse keizer Isaak II Angelos (1156-1204). Zo had hij gemakkelijk toegang tot textielproducten uit Byzantium. Het borduurwerk is uitgevoerd op een stuk fijn samiet met zijde en gouden draden. Het goudwerk is vrij fijn met ongeveer 40 parallelle draden per centimeter. Interessant is dat de gouddraden normaal zijn opgenaaid, afgezien van waar de draad omgelegd wordt voor de volgende rij. Deze ‘bochten’ zijn gedaan in underside couching (bijvoorbeeld ook te zien in de Reitermantle in Bamberg (DMB Inv.Nr. 3.3.0003)). Jarenlang is de zin van deze combinatie me ontgaan. Waarom deden ze dat?

Toen het onlangs ter sprake kwam in een discussie met Cindy Jackson, kwam ze meteen met een volkomen logische verklaring: de bocht is netter/makkelijker. Daar had ik  nog nooit aan gedacht. Hoewel ik weet dat veel mensen moeite hebben met het maken van nette bochten, vond ik ze nooit moeilijk om te doen. Het doen van een underside couching steek met zijde brengt het risico met zich mee dat je zijden draad breekt. Ik begrijp echter heel goed dat het waarschijnlijk het risico waard is als bochten niet je sterkste kant zijn. Mysterie opgelost!

Een typische pagina uit het boek met nog een spectaculair stuk goudborduurwerk.

Een andere spectaculaire vondst is een paar bisschoppelijke sokken uit een van de bischopsgraven. Het borduurwerk is volledig uitgevoerd in underside couching. Daarom zijn deze luxe sokken mogelijk rond het jaar 1200 in Engeland gemaakt.  Zoals we echter hebben gezien in de contemporaine mantel van Filips van Zwaben, werd deze techniek geenszins uitsluitend in Engeland beoefend. Mijn onderbuikgevoel is dat underside couching = Opus anglicanum = Engeland soms iets te gretig wordt toegepast voor goudborduurwerk gevonden in continentaal Europa.

Naast het beschrijven van de originele opgravingen in het begin van de 20e eeuw, heeft de publicatie ook zeer goede hoofdstukken over middeleeuwse textieltechnieken (weven, vingerhaken en kaartweven). Een ander hoofdstuk vergelijkt de vondsten uit Speyer met vondsten van elders. De hoofdstukken over het wetenschappelijk onderzoek van de vondsten zijn ook erg goed met een heel hoofdstuk over gouddraden. Als je geïnteresseerd bent in archeologisch textiel (sommige met goudwerk borduurwerk), is dit boek een aanrader. Omdat het boek wat ouder is, kun je het soms tweedehands vinden of even via de bibliotheek proberen.

Literature
Herget, M., 2011: Des Kaisers letzte Kleider. Neue Untersuchungen zu den organischen Funden aus den Herrschergräbern im Dom zu Speyer, Historisches Museum der Pfalz Speyer.